Sizlere "Minik Konaklar: Kuş Evleri" başlıklı makalemde; Osmanlı mimarisinde 16. yüzyıldan beri örneklerine rastlanan kuş evleri, kuşların korunması ve yuva olarak kullanması amacıyla tasarlanan mini yapılardan söz etmiş, bir başka yazımda, İstanbul''da zamana ayakta kalarak direnen kuş evlerinden söz edeceğimi ifade etmiştim.

Bugün sizlere İstanbul''da ulaşabileceğiniz kuş evlerini ve bulunduğu mekanları anlatacağım. Uçsuz bucaksız göklerde özgürce salınan kuşların barınağı, hamiyet ve merhamet gibi yüce duyguların örneği kuş evleri, mimarimizin en güzel eserlerindendir. Köşk, saray, cami, mescid, türbe, medrese, han, çeşme gibi yapıların duvarlarına oturtulan maket görünümlü bu şirin evler, Türk toplumundaki hayvan sevgisinin de yansımasıdır.

Merhametin kuş evleriyle vücut bulduğu İstanbul''daki mimari yapıları şöyle sıralayabiliriz:

*Eyüp Camii avlusundaki kuş evi

Eyüp Sultan Türbesi''nin karşısında bulunan Eyüp Sultan Camii, dikdörtgen planda, mihrabı çıkıntılıdır. Merkez kubbe altı sütun ve iki fil ayağına bağlı kemerlere yaslanır, etrafında yarım kubbe, ortasında Eyüp Sultan türbesi, sandukasının ayak ucunda bir pınar, avlu ortasında asırlık bir çınar bulunmaktadır.

1458''den sonra çeşitli defalarca tamir gören caminin minarelerinin boyu önceleri kısaydı, 1733''te yeni uzun minareler yapıldı. 1823''te deniz tarafındaki minare, yıldırımla hasar gördüğü için yeniden inşa edildi.

Cümle kapısı önündeki Sinan Paşa kasrı 1798''de yıktırılmıştır. Yerinde ulu bir çınar ağacı gölgesinde etrafı parmaklıklı bir set ve çimen sofa vardır. Parmaklığın dört köşesinde dört çeşme bulunur. Bunlara hacat çeşmeleri, kısmet çeşmeleri denir. Tamir edildikten sonra camiyi açıp namaz kılan Sultan III. Selim Mevlevi olduğu için parmaklıkların üzerinde mevlevi sikkeleri vardır.

Caminin dış avlusunda kuş evleri dikkat çeker, bu caddeye açılan iki kapısı vardır. İç avlu 12 sütuna müstenit 13 kubbelidir. Avlunun ortası şadırvandır. Türbe tek kubbeli, 8 köşelidir. Türbe methalinde nakşı kademi saadet, sağında sebil bulunur.

*Eyüp Şah Sultan Sibyan Mektebi

Şah Sultan Sıbyan Mektebi; İstanbul Suriçi Eyüp Feshane binası karşısında, Defterdar Caddesi üzerinde 1800 yılında Şah Sultan tarafından inşa ettirilmiştir. Şah Sultan tarafından yaptırılan ufak külliye türbe, sebil ve sıbyan mektebinden meydana gelmiştir. Bu külliyenin yanında Zal Mahmut Paşa külliyesi bulunmaktadır. Bu sıbyan mektebinin bulunduğu yerde daha önce İskender Bey''in sıbyan mektebi ile mescidi bulunuyordu.

İki katlı olan sıbyan mektebi kesme taş ve tuğladan yapılmıştır. Alt kısımdaki bir galeri üzerine kemerlerle oturtulmuştur. Daha sonra sıbyan mektebi yanındaki avluya doğru genişletilmiş ve dışarıya taşkın kısımları mermer sütunlar üzerine oturtulmuştur. Yan taraftan taş bir merdivenle doğrudan doğruya ikinci kattaki dershane kısmına çıkılmaktadır. Alt kısımda ise türbedar ve hizmetlilerin odaları bulunmaktadır. Sıbyan mektebinin caddeye ve Zal Mahmut Paşa Haziresi''ne bakan cephelerinde mermer dikdörtgen söveli dörder penceresi vardır. Ayrıca cadde tarafındaki pencerelerin üzerine bir de güzel kuş köşkü yerleştirilmiştir.

*Eminönü Yeni Cami üstündeki kuş evi

Yeni Cami ya da Valide Sultan Camii, İstanbul''da 1597 yılında Sultan III. Murad''ın eşi Safiye Sultan''ın emriyle temeli atılan ve 1665''te zamanın padişahı IV. Mehmet''in annesi Turhan Hatice Sultan''ın büyük çabaları ve bağışlarıyla tamamlanıp ibadete açılan camidir.

Galata Köprüsü''nün yanında şehrin görselliğine önemli ölçüde katkı sağlayan Yeni Cami, İstanbul''da Osmanlı ailesi tarafından yaptırılan büyük camilerin son örneğidir. Osmanlı dönemi Türk mimarisinde yapımı en uzun sürede tamamlanabilen cami olarak bilinir. Mimar Davut Ağa tarafından yapılmaya başlanmış, Mimar Dalgıç Ahmet Ağa devam ettirmiş, ancak Safiye Sultan''ın ölümü ile yarım kalan inşaat, başlangıcından 66 yıl sonra dönemin mimarbaşısı Mustafa Ağa tarafından IV. Mehmet zamanında bitirilebilmiştir.

Cami deniz kenarına inşa edilmiştir ancak denizle mesafesi sonradan denizin doldurulması sonucu artmıştır. Caminin mimari üslubu, kubbedeki yükseklik vurgusu ve yan cephe revaklarıdır. Mimar Sinan''ın Şehzade Camii''nde ve Sedefkar Mimar Mehmet Ağa''nın Sultanahmet Camii''nde kullandığı kubbe planını tekrarlar. Ancak kubbenin piramidi andırır şekilde yükselmesi kendine has bir özelliktir.

Yeni Cami ile birlikte Valide Sultan Türbesi, Hünkâr Kasrı, sebil, çeşme, sıbyan mektebi, darülkurra, Mısır Çarşısı arastası inşa edilmiştir. Daha sonra külliyeye kütüphane, muvakkithane ve bir türbe ile çeşmeler ve de kuş evleri eklenmiştir.

*Laleli III. Selim ve III. Mustafa türbesi üzerindeki kuş evleri

Laleli Camii önünde, Sultan 3. Selim ve 3. Mustafa Han türbelerinin duvarlarında da kuş köşkleri bulunuyor. Laleli Camisi''nin alt tarafında tramvay yolunun yanında Beyazıt''tan Aksaray''a inerken 3. Selim Han ve 3. Mustafa Han türbelerinin üzerindeki kuş evleri dikkatimizi çeker. Bu türbelerdeki kuş evlerinin yanı sıra Vezneciler''deki İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi''nin üst tarafında bulunan Seyyid Hasan Paşa Medresesi''nin duvarındaki muhteşem bir sanat eseri niteliğindeki kuş evi bulunuyor.

Beyazıt''tan Çemberlitaş''a giderken Beyazıt tramvay durağını geçer geçmez sağda bulunan Yahya Kemal Müzesi''nin iç avlusundaki kuş evini de görebilirsiniz.

*Amcazade Külliyesi''ndeki kuş evleri

Feyzullah Efendi Medresesi, Fatih''te Fevzipaşa Caddesi üzerindeki İtfaiye Parkı''ndan Fatih Camisi''ne doğru giderken sağda bulunur. Medresenin duvarındaki kuş evinin bazı bölümlerinin parçalanmış olsa da hâlâ ayakta. Fatih İtfaiye Parkı''nın karşında bulunan Amcazade Külliyesi''nin dış duvarı üzerindeki kuş evi de dikkate değer.

*Taksim Maksemi üzerindeki kuş evi

Arapça kökenli olan Maksemi kelimesi suyun toplanarak kollara ayrılması anlamını taşır. 1732 yılında yapılmış ve farklı zamanlarda yeni bentler ve su hatları ile zenginleştirilmiş olan Taksim isale hattının, bölgeye taksim yapması için inşa edilmiş olan yapıdır. Harbiye Maksemi''nden Taksim''e ulaşan su, bu yapı ile üç farklı bölgeye su aktarılmasında kullanılmaktaydı. Bu kollardan biri Firuzağa, Cihangir, Tophane ve Fındıklı''ya; diğeri Beyoğlu-Galata''ya ve bir diğer kolu da Kasımpaşa''ya su ulaştırmaktaydı. Yapı sekizgen planlı bir yapı olup kurşun kaplı külah ile üst örtüsü oluşturulmuştur. Meydana bakan yüzünde bir çeşme bulunmakta, giriş kapısı üzerinde 1732-33 (H. 1145) tarihli kitabe ile iki adet kuş evi yer almaktadır.

*Üsküdar Ayazma Camii üzerindeki kuş evi

Bina cephelerinden dışa taşkın yapılan hücre veya odacıklar şeklinde olan kuş evlerine en büyük örnek Üsküdar Ayazma Camii''ndeki kuş evleridir.

Ayazma Camii, İstanbul''un Üsküdar ilçesinin Aziz Mahmud Hüdayi Mahallesi''nde yer alan, Osmanlı Dönemi''nden kalma tarihi bir camidir. 26. Osmanlı Padişahı III. Mustafa tarafından, annesi Mihrişah Emine Sultan ve ağabeyi Şehzade Süleyman adına yaptırılmıştır. Mimarı Mehmet Tahir Ağa''dır. Yapımına 1758 yılında başlanan cami, 2 yıllık inşaat sürecinden sonra 1760 yılında ibadete açıldı. Cami mimari olarak Osmanlı ve Barok esintilerini yansıtır.

Yıldırım düşmesi sonucu yıkılan caminin minaresi, 1872 ve 1881 yıllarında yeniden inşa edildi. 1953 yılında tekrar onarılan cami, yakın zamanda tekrar restorasyona girdi. Caminin güney cephesinde III. Mustafa Türbesi''nde olduğu gibi bir kuş evi dikkat çeker.

*Büyük Selimiye Camii''ndeki kuş evi

Büyük Selimiye Camii, Osmanlı Padişahı III. Selim tarafından Barok ve Osmanlı mimarisi tarzlarında yaptırılmış, İstanbul''un Üsküdar semtinde bulunan tarihi camidir. Cami Padişah III. Selim''in saltanatı döneminde inşa edildi. Yapımı 5 Nisan 1805''te tamamlanan Selimiye Kışlası''yla birliktedir. Cami inşa edilirken aynı zamanda sebil, çeşme, kuş evi ve vaktin doğru tespiti için kullanılan muvakkithane ile birlikte inşa edildi. Selimi adıyla anılan tomar ipekli, diba, kadife ve kumaş imalathaneleri camiye akar sağlamak için yaptırıldı.

*Yeni Valide Camii üzerindeki kuş evi

Yeni Valide Camii, diğer bilinen adıyla Valide-i Cedid Camii, İstanbul''un Üsküdar ilçesinde Uncular Caddesi ve Hâkimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde II. Mustafa ve III. Ahmet''in annesi Emetullah Râbia Gülnûş Sultan tarafından yaptırılmış olan camiidir. 1708-1711 yılları arasında Kayserili Mehmet Ağa tarafından yapıldı. Kare planlı, basık şekilli kubbesi dört kemerle dört yarım kubbenin meydana getirdiği sekiz köşe üzerine oturur. İkişer şerefeli iki minaresi vardır. Dış cephedeki kuş evleri ile dikkat de çeker.